Εισαγωγή στην Προληπτική Συντήρηση των Υφασμάτινων Έργων Τέχνης

Χρήστος Χ. Καρύδης

Εκδόσεις Futura, Αθήνα 2006

ISBN: 960-6654-08-7

Σελ: 78

Η εν­δυ­μα­σί­α εί­ναι μέ­ρος της ψυ­χο­σω­μα­τι­κής έκ­φρα­σης κάθε ατό­μου ­χω­ρι­στά, αλ­λά και του κοι­νω­νι­κού συ­νό­λου γε­νι­κό­τε­ρα. Η εν­δυ­μα­τολο­γι­κή ποι­κι­λί­α (π.χ. εκ­κλη­σια­στι­κά ή ι­στο­ρι­κά εν­δύ­μα­τα) ε­ξυ­πη­ρε­τεί συ­γκεκρι­μέ­νες αν­θρώ­πι­νες α­νά­γκες, που α­φο­ρούν σε θρη­σκευ­τι­κές (λει­τουρ­γι­κού τύ­που), πα­ρα­δο­σια­κές και κα­θη­με­ρι­νές πε­ρι­στά­σεις.

Τα υ­φά­σμα­τα, τα ο­ποί­α χρη­σι­μο­ποιού­νται για την κα­τα­σκευ­ή αυ­τών των εν­δυ­μά­των συν­δυά­ζουν ποικι­λί­α υ­λι­κών. Τα υ­λι­κά αυ­τά, ό­πως εί­ναι οι συν­θε­τι­κές ή οι φυ­σι­κές ί­νες, οι με­ταλ­λι­κές ί­νες, το χαρ­τί (που χρη­σι­μο­ποιείται για την δη­μιουρ­γί­α α­νά­γλυ­φης ε­πι­φά­νειας) και οι βα­φές, κα­θώς δια­θέ­τουν δια­φο­ρε­τι­κές χη­μι­κές και φυ­σι­κές ι­διό­τη­τες το κα­θέ­να, συ­μπε­ρι­φέ­ρο­νται δια­φο­ρε­τι­κά κά­τω α­πό τις ε­ναλ­λα­γές των πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κών συν­θη­κών, στους χώ­ρους, ό­που εί­ναι α­πο­θη­κευ­μέ­να. Τα υ­λι­κά αυ­τά εί­ναι ό­μως α­να­γκαί­α να δια­τη­ρη­θούν, έ­τσι ώστε να μην αλλοιωθούν με το πέρασμα του χρόνου. Άλ­λω­στε, α­φού ένας από τους σκο­πούς της τέ­χνης εί­ναι η δια­χρο­νι­κό­τη­τα, στο βιβλί­ο αυ­τό γίνεται μια προσπάθεια να δοθούν τα απαραίτητα γνωσιολογικά εφόδια για την επίτευξη του σκοπού αυτού σε κάθε έργο τέχνης.

Η παρούσα έκδοση, πρώτη για την ελληνική βιβλιογραφία έχει σχεδιαστεί για όποιον θα ήθελε να ασχοληθεί ή ήδη ασχολείται με την πρόληψη των φθορών των υφασμάτινων έργων τέχνης.

Προλογισμοί:

Δρ. Ελένη Ιωακείμογλου (Καθ. Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων & Έργων Τέχνης, Τ.Ε.Ι Αθηνών)

Δρ. Κατερίνα Κορρέ- Ζωγράφου (Καθ. Ιστορικής & Κοινωνικής Λαογραφίας Πανεπιστήμιο Αθηνών)

Για περισσότερες πληροφορίες & παραγγελίες:

Email: c.karydis@gmail.com

Ευχές για ευτυχισμένες γιορτές και καλή χρονιά!!!

Απροσδόκητοι Ψίθυροι

Ατομική έκθεση φωτογραφίας
του Κίμωνα Αξαόπουλου,περισσότερες πλροφορίες εδώ.

Ορολογίες εργοταξίου (η χημεία του συντηρητή με τον εργάτη)

Οι συντηρητές, οι οποίοι δουλεύουν κυρίως σε εργαστήρια ,δεν μπορούν να καταλάβουν τί τραβάει ο συντηρητής των εργοταξίων .Ο συντηρητής δηλ.που εργάζεται σε μνημεία και πιο συγκεκριμένα σε νεοκλασικά ή αρχοντικά, όπου η συνύπαρξη με τους εργάτες ,της τεχνικής εταιρείας που έχει αναλάβει την αναστήλωση του μνημείου, είναι διαρκείς .Αν δεν δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες, ώστε να υπάρξει μια χημεία και συνεργασία μεταξύ συντηρητή,εργάτη και εργολάβου ,η πορεία των εργασιών μπορεί να έχει μια άσχημη κατάληξη .Η αλήθεια είναι ότι καθένας προσπαθεί πάντα να κάνει την δουλειά του μη αναγνωρίζοντας τις δυσκολίες που μπορεί να αντιμετωπίζει ο άλλος.
Είναι όμως πολλές φορές που ο συντηρητής μνημείων έχει ανάγκη την βοήθεια του εργολάβου ή του εργάτη και πρέπει να ξέρει πώς θα ζητήσει αυτή την βοήθεια.Τί εννοώ;

Πόσες φορές χρειάστηκε να ζητήσετε ένα κομμάτι ξύλο από έναν εργάτη και ο εργάτης με την σειρά του να μη καταλαβαίνει τί ακριβώς ξύλο ζητάτε;
Πόσες φορές χρειάστηκε να στήσετε μια σκαλωσιά (μη νομίζεται ότι οι σκαλωσιές είναι πάντα έτοιμες και τακτοποιημένες στον χώρο όπου θέλετε να δουλέψετε) και έπρεπε να ζητήσετε ξανά την βοήθεια ενός εργάτη;
Σ’αυτό λοιπόν το άρθρο θα παραθέσουμε κάποιες ορολογίες για να μπορείτε να ζητάτε αυτό ακριβώς που θέλετε χωρίς να χάνεται χρόνο και χωρίς να τεντώνετε τα νεύρα των εργατών.

Πως χαρακτηρίζονται οι διάφοροι τύποι ξυλείας, ανάλογα με το πάχος:
Σκουρέτια: Με πάχος από 1 έως 1,2 εκ.
Μισόταβλες: Με πάχος από 1,8 έως 2 εκ.
Τάβλες ή σανίδες: Με πάχος από 2,5 έως και σε πλάτη 8 - 10 - 12 - 15 εκ. ή και μεγαλύτερα.
Ποντισέλια: Με πάχος 3 έως και 4 εκ.
Πόντοι: Με πάχος 4 έως και 5 εκ.
Παχοσανίδες ή μαδέρια: Με πάχος 5 έως 7 εκ.
Καδρόνια ορθογώνιας ή τετραγωνικής διατομής: Με μια πλευρά 20 εκ. ή και περισσότερο. Συνηθισμένες διατομές 20Χ26 εκ. μέχρι και 30 εκ. η μεγαλύτερη πλευρά.
Τα μήκη για την πριονιστική (πριστή) ξυλεία κυμαίνονται συνήθως μεταξύ τεσσάρων και έξι μέτρων.

Πώς χαρακτηρίζονται τα επιμέρους μέρη μιας σκαλωσιάς:
Πλαίσια: είναι ο κύριος κορμός της σκαλωσιάς
Χιαστή: είναι τα δύο επιμήκη σίδερα,με σύνδεση στο κέντρο τους όπου δίνει την δυνατότητα του ανοίγματος,συνδέουν και στηρίζουν τα πλαίσια
Βίδες ή Ψι(λόγο του σχήματος):είναι βίδες οι οποίες στο πάνω άκρο τους έχουν άνοιγμα σε μορφή (Ψι)
Πατόβιδες: είναι βίδες οι οποίες μπαίνουν στην οπή της κάτω πλευράς του πλαισίου για να μπορεί να πατάει στο έδαφος με μεγαλύτερη σταθερότητα.

Επιπλέον ένα τσιπουράκι σε κάποιο διάλλειμα των εργασιών θα βοηθούσε στη δημιουργία χημείας μεταξύ εσάς και του εργάτη,μη ξεχνάτε ότι οι εργάτες είναι κυρίως αλλοδαποί από την αλβανία και εκτιμούν ιδιαίτερα το καλό τσίπουρο.Ελπίζω να σας έδωσα μια μικρή βοήθεια ,δεν έχετε να κάνετε τίποτα άλλο παρά να βρείτε ένα καλό τσίπουρο.

Ξύλινα αντικείμενα,αυξομείωση υγρασίας και βερνίκια

Το ξύλο λόγο της κυτταρικής δομής του και της ινώδης υφής του εμφανίζει ανισοτροπικές ιδιότητες.Δηλαδή πολλές από τις φυσικές του ιδιότητες όπως είναι η μηχανική αντοχή , η πλαστικότητα , η μεταβολή των διαστάσεών του λόγο μεταβολής της υγρασίας του περιβάλλοντος , παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές σε κάθε σημείο του ξύλου.Για παράδειγμα διαφορετική είναι η συμπεριφορά του λόγο της αυξομείωσης της υγρασίας στον ρόζο και διαφορετική στο υπόλοιπο ξύλο. Αυτή η ανισότροπη συμπεριφορά του ξύλου , μαζί με τα κύρια αίτια φθοράς του ,παίζει τον σημαντικότερο ρόλο στην παθογένειά του , όταν εκτείθετε στις μεταβαλλόμενες περιβαλλοντικές συνθήκες.

Τα κύρια αίτια φθοράς του ξύλου είναι η υγρασία , η θερμότητα , η ρύπανση της ατμόσφαιρας , τα έντομα , οι μικροοργανισμοί και τέλος ο ανθρώπινος παράγοντας.Σε όλες τις περιπτώσεις των φθορών η παρουσία και η αυξομείωση της υγρασίας παίζει τον καθοριστικό ρόλο στην φθορά του ξύλου.

Πολλά χρηστικά αντικείμενα (οικιακά σκεύη,εργαλεία για αγροτικές εργασίες,έπιπλα κ.ά) καθώς και έργα τέχνης του παρελθόντος αλλά και της εποχής μας είναι κατασκευασμένα από ξύλο. Συνήθως τέτοια αντικείμενα με μεγάλη ιστορική σημασία βρίσκονται σε μουσεία με κατάλληλες και ελεγχόμενες περιβαλλοντικές συνθήκες και κατά βάση σταθερή σχετική υγρασία.Για την καλή διατήρηση ενός ξύλινου αντικειμένου η σχετική υγρασία πρέπει να διατηρείται σε επίπεδα από 45% - 55% , με μια ημερήσια διακύμανση μέχρι 2 – 3%.Η θερμοκρασία επηρεάζει τα ποσοστά της σχετικής υγρασίας στο ξύλινο υλικό και επιταχύνει πολλές αντιδράσεις φθοράς.Για την καλή διατήρηση ενός έργου θεωρούνται ικανοποιητικά τα επίπεδα μεταξύ 18 και 21^οC . Ο τεχνικός φωτισμός πρέπει να γίνεται με λαμπτήρες χαμηλής υπεριώδους ακτινοβολίας,με ένταση φωτισμού όχι μεγαλύτερη από 100 – 150 lux .

Η μελέτη της επιστημονικής κοινότητας για το περιβάλλον μνημείων , μουσείων και αρχαιολογικών χώρων έχει αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια , όμως η διατήρηση των ξύλινων αντικειμένων απασχολούσε τους κατασκευαστές αλλά και τους κατόχους ήδη από πολύ νωρίτερα.Τα διαφανή επικαλυπτικά υλικά ( γνωστά ως βερνίκια ) ήταν η πρώτη προσπάθεια του ανθρώπου για την μακροζωία των ξύλινων κατασκευών.Πρώτη γραπτή αναφορά για χρήση επικαλυπτικών υλικών γίνεται από τον Θεόφιλο τον 11^ο αιώνα.Τον 13^ο αιώνα γίνονται αναφορές για έγχρωμα βερνίκια που χρησιμοποιούνται σε ξύλινες κατασκευές στο εσωτερικό σπιτιών στην Αγγλία (Salzman 1992) , για επικαλυπτικά υλικά σε έπιπλα ( Huth 1971 ) ,όπως επίσης και για την ανάπτυξη της τεχνικής του Venetian Varnishing.

Τα επικαλυπτικά υλικά εφαρμόζονταν λοιπόν για προστατευτικούς και αισθητικούς όμως λόγους.Ο προστατευτικός ρόλος των επικαλυπτικών υλικών έγκειται στο ότι :

α) διατηρούν την υγρασία στη μάζα του ξύλου σε πιο σταθερά επίπεδα

β) εμποδίζουν την διάχυση στο ξύλο , επιβλαβών ουσιών της ατμόσφαιρας (υγρών και αερίων)

γ) προστατεύουν από μηχανικές καταπονήσεις

δ) προστατεύουν από το ορατό και το υπεριώδες

ε) επιτρέπουν την αφαίρεση επιφανειακών ρύπων χωρίς να επηρεάζεται η ξύλινη επιφάνεια.

Ο αισθητικός τους ρόλος έγκειται στο ότι αναδεικνύουν το χρώμα του ξύλου,τονίζουν την σχεδίασή του,προσδίδουν στιλπνότητα και εξομαλύνουν μικρές ανομοιογένειες στην επιφάνειά του.

Τα πιο συνήθη επικαλυπτικά υλικά που πρωτοεφαρμόστηκαν ήταν οι φυσικές ρητίνες,η μαστίχη,η γομαλάκα,η σανδαράχη και το κολοφώνιο.Θα αναφέρουμε σε επόμενο άρθρο τις ξεχωριστές ιδιότητες που παρουσιάζει κάθε μια από αυτές. Στα μέσα του 20^ο αιώνα έκαναν την εμφάνισή τους και οι συνθετικές ρητίνες , είναι υλικά με παρόμοιες ιδιότητες με τις φυσικές ρητίνες , δηλ. υγρά μεγάλου ιξώδες που στερεοποιούνται με την εξάτμιση του διαλύτη τους.Δεν δημιουργήθηκαν με σκοπό να χρησιμοποιηθούν ως βερνίκια αλλά ως στερεωτικά , παρουσιάζουν όμως συμπτωματικά κάποιες οπτικές ιδιότητες , όπως η στιλπνότητα ή ο κορεσμός του χρώματος , που έχουν και οι φυσικές ρητίνες.Τα συνθετικά βερνίκια κατηγοριοποιούνται σε : α) μεγάλου μοριακού βάρους πολυμερή όπως το γνωστό Paraloid B72 και β) μικρού μοριακού βάρους βάρους όπως οι ρητίνες κετόνων , γνωστές και ως κυκλοεξανόνες π.χ το Ketone Rezin N , το MS2A και το Laropal K80 36 , οι ρητίνες υδρογονωμένων υδρογονανθράκων π.χ το Regalrez 1094 και το Arkon P90 και τέλος οι ρητίνες αλδεϋδών όπως το Laropal A81. Ως επικαλυπτικά υλικά έχουν χρησιμοποιηθεί και τα κεριά,τα κεριά χωρίζονται και αυτά σε δύο κατηγορίες , τα φυσικά και τα συνθετικά και επειδή είναι υλικά που απαιτούν αρχικά τήξη και στην συνέχεια πήξη για να σταθεροποιηθούν ονομάζονται και melt-freeze varnishes.Στα φυσικά κεριά περιλαμβάνονται τα α) ορυκτά κεριά τα οποία προέρχονται από κλασματική απόσταξη πετρελαίου,όπως η παραφίνη και τα μικροκρυσταλλικά κεριά , ή από επεξεργασία τύρφης ή και λιγνίτη,όπως ο κηρός λιγνίτου ή αλλιώς οζοκηρίτης , κ.α., β) τα κεριά ζωικής προέλευσης όπως το κερί μέλλισσας,το κερί Κίνας από το έντομο Ceroplastes ceriferus , ο σπερμαροκηρός και το κερί γομαλάκας από το έντομο Laccifer lacca και γ) τα κεριά φυτικής προέλευσης όπως το κερί καρναούμπας από τα φύλλα φοινικόδεντρου που φύεται στην βορειοανατολική Βραζιλία, κ.ά .Στα συνθετικά κεριά, τα οποία δεν εμφανίζονται πριν τις αρχές του 20^ο αιώνα,περιλαμβάνονται τα πολυαιθυλενικά κεριά,πολυμερισμένες ολεφίνες κ.ά.

Τα κριτήρια με βάση τα οποία θα επιλεγεί το κατάλληλο επικαλυπτικό αδιαφανές υλικό,είναι η θερμοκρασία μετάπτωσης υάλου (Tg),ο δείκτης διάθλασης (RI),η αντοχή στο υπεριώδες UV,η στιλπνότητα,το μοριακό βάρος,το ιξώδες και ο ρυθμός εξάτμισης του διαλύτη της επικαλυπτικής ουσίας.Ως προς τον τομέα της συντήρησης και ειδικότερα θα μπορούσαμε να αναφέρουμε και την αντιστρεψιμότητα,το κόστος καθώς και το πόσο επιβλαβής είναι η χρήση του για τον ανθρώπινο οργανισμό,όλα αυτά σε κάποιο από τα επόμενα άρθρα μας.

Βιβλιογραφία :

1)Βασίλειος Ν. Λαμπρόπουλος,Ευθαλία Νταλούκα,Θεοδώρα Παπαθανασίου,Μαρία Χατζηδάκη , Συντήρηση Έργων Τέχνης,Έκδοση του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων.

2) Βασιλείου Ν. Λαμπροπούλου , Περιβάλλον Μνημείων,Μουσείων και Μνημειακών Χώρων , Αθήνα 2003.

3) Αναστασία Πούρνου,Επίκουρος Καθηγήτρια στο τμήμα Σ.Α.Ε.Τ – Τ.Ε.Ι. Αθήνας , Συντήρηση Ξύλινων Τεχνουργημάτων (Μέρος 3^ο ) 2006

Otto Dix

Φοδράρισμα,συνθετικές ή φυσικές ρητίνες;

Στα μέσα του 20^ο αιώνα έκαναν για πρώτη φορά την εμφάνισή τους οι συνθετικές ρητίνες ,στις μέρες μας πλέον η χρήση τους είναι ευρέως διαδεδομένη στο χώρο της συντήρησης και αποκατάστασης έργων τέχνης. Εφαρμόζονται σε διάφορες περιπτώσεις αλλά αρχικά χρησιμοποιήθηκαν ως εναλλακτική λύση σε μια ιδιαίτερη διαδικασία συντήρησης,το φοδράρισμα έργων που έχουν ως φορέα ύφασμα.

Η παραδοσιακές-φυσικές κόλλες,όπως το κερί παρουσίαζαν πολλά προβλήματα,κατά την διάρκεια ενός φοδραρίσματος αλλά και έπειτα. Πρόσδιδαν επιπλέον βάρος στο έργο,εμφάνιζαν γρήγορη γήρανση, παρουσίαζαν μεγάλη ευαισθησία στην υγρασία και στις απότομες μεταβολές της θερμοκρασίας.

Αυτή η αναδυόμενη αγορά συνθετικών ρητινών συνοδεύτηκε και από την ανάπτυξη συνθετικών υφασμάτων,κατασκευασμένα από πολυαμίδιο,πολυπροπυλένιο ή πολυεστέρα.Τα υφάσματα αυτά είναι πολύ ανθεκτικά,δεν επηρεάζονται από την υγρασία και παρουσιάζουν καλή γήρανση.Αρχικά τα συνθετικά υφάσματα είχαν άσπρο χρώμα και πρόσδιδαν άσχημο αισθητικά αποτέλεσμα,τώρα πλέον είναι δυνατόν να συνθετικά υφάσματα να κατασκευάζονται έτσι ώστε να παρουσιάζουν το χρώμα και την υφή διαφόρων φυσικών υφασμάτων,όπως για παράδειγμα του λινού.

Μεταξύ των συνθετικών ρητινών που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε ένα φοδράρισμα είναι:

1.Τα συνθετικά κεριά,σε αυτή την κατηγορία ανήκει το μικροκρυσταλλικό κερί και τα κεριά παραφίνης,παρόλο που παρουσιάζουν καλές κολλητικές ιδιότητες,πολλές φορές το πλεονάζον υλικό εμποτίζει τον αρχικό υφασμάτινο φορέα του έργου,σε τέτοιο βαθμό,ώστε τα χρώματα να φαίνονται πιο κορεσμένα, παρουσιάζοντας συγχρόνως μεγάλη αντίθεση.

2.Τα συμπολυμερή αιθυλενίου-οξικού βινυλινίου,το γνωστότερο είναι η BEVA,σε διάφορες μορφές.Η BEVA δημιουργήθηκε στις αρχές του 1970,παρουσιάζει «καλή» γήρανση,αντιστρεψιμότητα(με θερμότητα ή διαλύτες),επίσης μπορούμε να ελέγχουμε με μεγάλη ευκολία την διεισδυτικότητα της στις ίνες του υφάσματος.Όλες αυτές οι ιδιότητες την καθιστούν ιδανική για φοδράρισμα.Στην ίδια κατηγορία ανήκει και η ADAM EVA,όχι τόσο γνωστή στην Ελλάδα.

3.Ακρυλικές ρητίνες σε υδατική διασπορά,γνωστότερη είναι η PLEXTOL,ένα συμπολυμερές του βουτυλ-ακριλικού και μεθυλ-μεθακρυλικού εστέρα,παρουσιάζει υψηλή χημική σταθερότητα.

-Πολλοί συντηρητές καθώς και μεγάλες σχολές συντήρησης χρησιμοποιούν ακόμα τις παραδοσιακές-φυσικές κόλλες ή τα φυσικά υφάσματα, υποστηρίζοντας ότι είναι πιο «κοντά» στα φυσικά υλικά που είχαν εφαρμοστεί κατά την δημιουργία των περισσότερων έργων τέχνης.Για παράδειγμα φοδράροντας ένα έργο τέχνης που έχει ως φορέα φυσικό-λινό ύφασμα χρησιμοποιούν πάλι λινό ύφασμα,ίδιας ύφανσης και ίδιου βάρους,έτσι επιτυγχάνετε να ακολουθούν τις ίδιες κινήσεις,λόγο της αυξομείωσης της θερμοκρασίας και της υγρασίας.Τελικά πρέπει να ακολουθούμε τις παλιές παραδοσιακές τεχνικές και τα παραδοσιακά-φυσικά υλικά για το φοδράρισμα ενός έργου ή να ακολουθήσουμε και να εφαρμόσουμε τις νέες μεθόδους και τα υλικά που τις υποστηρίζουν;