Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων

Ιωάννης Κ. Τσιουρής, Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2008
Μονογραφία

Σημαντική μελέτη της ζωγραφικής του 18ου αιώνα, μιας περιοχής πλούσιας σε μνημεία. Στον τόμο των πάνω από 650 σελίδων παρουσιάζεται ο χαρακτήρας των Αγράφων, τα μνημεία με τις επιγραφές τους, η Μονή της Δρακότρυπας, τα εκτός Αγράφων μνημεία που σχετίζονται εικονογραφικά με την περιοχή, το εικονογραφικό πρόγραμμα των υπολοίπων μνημείων των Αγράφων, και καταλήγει στα Συμπεράσματα που δίνουν μια ανασκόπηση των ποικίλων συνθηκών (ιστορικές, οικονομικές, κοινωνικές, καλλιτεχνικές) που συνέβαλαν στη δημιουργία του χαρακτήρα της αγιογραφικής τέχνης των Αγράφων.
Το κείμενο συνοδεύουν πάνω από 400 εικόνες και σχέδια, πλουσιότατη βιβλιογραφία και ευρετήρια (εικονογραφικό και μνημείων).

(δημοσιεύθηκε στο περιοδικό, τ. 108, Σεπτέμβριος 2008, Αρχαιολογικά Νέα)

Lasers,Use of Lasers in Conservation (2008)

Title: Handbook on the Use of Lasers in Conservation and Conservation Science
Editors: M. Schreiner, M. Strlič, R. Salimbeni.
Publisher: COST office, Brussels, Belgium
Year: 2008.
e-version ISBN-10: 973 88109 30
e-version ISBN-13: 978 973 88109 3 8
Link: http://alpha1.infim.ro/...

Table of contents (compact version):

1. The Principles of Laser
1.1. Fundamentals
2. Laser Cleaning
2.1. Principles of Laser Cleaning
2.2. Stone
2.3. Paintings
2.4. Paper and Other Organic Materials
2.5. Lasers and Biodeterioration
2.6. Safety

3. Documentation and Diagnosis
3.1. 3D Laser Scanning of Architectural Sites
3.2. 3D Laser Scanning of Artworks
3.3. Laser Doppler Vibrometry
3.4. Interferometry
3.5. Shearography
3.6. Fluorescence LIDAR

4. Analysis
4.1. Raman Spectroscopy
4.2. LIBS
4.3. LIF
4.4. Fluorescence lifetime Imaging
4.5. Laser Ablation Sampling Methods

Stacco,μέθοδος απόσπασης τοιχογραφίας με μέρος ή με το σύνολο του κονιάματος

Η απόσπαση και μεταφορά τοιχογραφιών (αποτοίχιση) είναι μια δραστική επέμβαση που εφαρμόζεται μόνο σε περιπτώσεις στις οποίες το έργο κινδυνεύει άμεσα να καταστραφεί,εάν παραμείνει στο κτήριο που το φιλοξενεί ή όταν πρόκειται να γίνουν κάποιες αναστηλωτικές εργασίες κ.τ.λ. οπότε οι τοιχογραφίες αφαιρούνται,συντηρούνται και επανατοποθετούνται μετά το πέρας των εργασιών.
Οι τρείς βασικοί μέθοδοι απόσπασης είναι:
1) Η μέθοδος απόσπασης μόνο της ζωγραφικής επιφάνειας (strappo).
2) Η μέθοδος απόσπασης της ζωγραφικής επιφάνειας με μέρος ή με το σύνολο του κονιάματος (stacco).
3) Η μέθοδος απόσπασης με μέρος ή με το σύνολο της τοιχοδομής (stacco a masselo).
Εμείς σε αυτό το άρθρο θα αναφερθούμε στην μέθοδο stacco.

Καταρχήν πριν από όποιαδήποτε παρέμβαση πρέπει να γίνει αποτύπωση και λεπτομερής τεκμηρίωση της κατάστασης διατήρησης της τοιχογραφίας.
Πριν ξεκινήσουμε την διαδικασία αποτοίχισης της τοιχογραφίας με την μέθοδο stacco πρέπει να δούμε αν το χρωματικό στρώμα είναι πλήρως σε συνάφεια με το υπόστρωμα.Αν υπάρχει κάποιο πρόβλημα θα πρέπει να επέμβουμε,για να πετύχουμε την καλύτερη συνοχή χρωματικού στρώματος και υποστρώματος,με κάποιο συγκολλητικό υλικό με σύριγγα και ασκώντας πίεση (πρεσάροντας).Έπειτα καθαρίζουμε την χρωματική επιφάνεια από ρύπους,αιθάλη και σκόνες.
Κατά την διαδικασία της αποτοίχισης είναι αναγκαία η προστασία της ζωγραφικής επιφάνειας.Συνήθως για τον σκοπό αυτό κολλάμε πάνω στην ζωγραφική επιφάνεια,δύο φορές,γάζα ή τουλπάνι με κάποια φυσική ή συνθετική κόλλα (ακρυλικό πολυμερές).'Οποιο είδος κόλλας και αν χρησιμοποιήσουμε πρέπει πάντα να είναι αντιστρέψιμη και να μη βάζει σε κίνδυνο την σταθερότητα των χρωμάτων.
Στην πράξη είναι σπάνιο να συναντήσουμε τοιχογραφίες όπου τα χρώματά τους να είναι εντελώς αδιάλυτα στο νερό.Αυτός είναι ένας ανασταλτικός
παράγοντας για χρήση κόλλας που περιέχει νερό ή που κατά την αντιστρεψιμότητά της θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί νερό.Ένας τρόπος είναι, πριν την προστασία της ζωγραφικής επιφάνειας,να "μονώσουμε" κατά κάποιο τρόπο τα χρώματα με κάποια κόλλα που ο διαλύτης της να μην είναι το νερό,π.χ. την BEVA που ο διαλύτης της είναι το WHITE SPIRIT.
Αν το θέμα μας είναι αρκετά μεγάλο ίσως θα πρέπει να το χωρίσουμε σε μικρότερα μέρη και να το αποσπάσουμε τμηματικά.Δύο είναι οι κύριοι λόγοι που ίσως μας αναγκάσουν να αποσπάσουμε μια μεγάλη σε μέγεθος τοιχογραφία τμηματικά.Ο πρώτος λόγος είναι ότι με την μέθοδο stacco αποσπάμε και ένα μεγάλο μέρος του κονιάματος με αποτέλεσμα το αποσπώμενο κομμάτι τοιχογραφίας να έχει μεγάλο βάρος,αυτό θα μας δυσκολέψει ιδιαίτερα στην μεταφορά του και ίσως προξενηθούν φθορές.Ο δεύτερος λόγος είναι ότι το μέγεθος της πόρτας εξόδου μπορεί να είναι μικρότερο από το μέγεθος της τοιχογραφίας που θέλουμε να αποσπάσουμε.Αν τελικά επιλέξουμε να αποτοιχίσουμε το θέμα μας τμηματικά πρέπει να το "κόψουμε" σε τέτοιες περιοχές ώστε να μη προξενηθούν φθορές σε σημαντικά στοιχεία του θέματος.Κατά μήκος της τομής που θα "κόψουμε" κολλάμε γάζα,η τομή κοπής σημειώνεται στο κέντρο της γάζας,έπειτα κάθετα της σημειωμένης τομής "τραβάμε" παράλληλες γραμμές,αυτές είναι οι λεγόμενες συμπτώσεις όπου θα μας βοηθήσουν στην σωστή επανατοποθέτηση των τμημάτων του θέματος της τοιχογραφίας,είναι κάτι σαν σημεία αναφοράς.
-Εκτός της προστασίας της ζωγραφικής επιφάνειας με γάζες έχουμε ετοιμάσει και κάποιο αφρώδες υλικό,τοποθετημένο σε μια ξύλινη επιφάνεια,η όλη κατασκευή (φορέας),έχει ακριβώς το ίδιο μέγεθος με την τοιχογραφία που θα αποσπάσουμε-
Καθώς προστατεύουμε την ζωγραφική επιφάνεια πρέπει να αφήνουμε ένα περιθώριο γάζας-τουλπανιού,περίπου 10cm,αυτό είναι που θα καρφωθεί περιμετρικά πάνω στον ξύλινο φορέα, με το αφρώδες υλικό που ανέφερα παραπάνω,που θα δεχθεί και θα στηρίξει την αποσπώμενη τοιχογραφία.
Εφόσον έχουμε προστατέψει την ζωγραφική επιφάνεια της τοιχογραφίας και έχουμε πάρει όλα τα αναγκαία μέτρα,για την ασφαλή απόσπασή της,είμαστε έτοιμοι να ξεκινήσουμε το τελικό και πιο δύσκολο στάδιο της εργασίας μας,την απόσπαση της τοιχογραφίας.Αρχικά οριοθετούμε,το θέμα που πρόκειται να αποτοιχίσουμε,"κόβοντας" περιμετρικά με την βοήθεια σπάτουλας.Η απόσπαση της τοιχογραφίας πραγματοποιείται με την χρησημοποίηση σιδερένιων ράβδων.Οι σιδερένιοι ράβδοι δουλεύονται πάντα με μια ελαφρά κλίση προς το εσωτερικό της τοιχογραφίας,για να αποφύγουμε τυχόν φθορά της ζωγραφικής επιφάνειας,και από το κατώτερο τμήμα του θέματος προς τα πάνω,ώστε τα αποσπώμενα κομμάτια του υποστρώματος να έχουν τρόπο διαφυγής.
Όταν αποσπαστεί η τοιχογραφία τοποθετείται πάνω στον ξύλινο φορέα με το αφρώδες υλικό και μεταφέρεται σε ένα ασφαλή,σταθερό και καθαρό πάγκο εργασίας.Έχει έρθει η ώρα της συντήρησης της τοιχογραφίας και της τοποθέτησής της σε τελάρο αλουμινίου,μια διδικασία που θα αναφερθούμε σε συγκεκριμένο άρθρο.





















Πρέπει να σημειώσω ότι η παραπάνω αναφορά απόσπασης μιας τοιχογραφίας κινείται σε ένα γενικό πλαίσιο,είναι σίγουρο ότι κάθε τοιχογραφία παρουσιάζει κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και η αντιμετώπισή της, την ώρα της απόσπασης, είναι ανάλογη της ιδιαιτερότητάς της.

διαδικασία ζύμωσης ινδικής φυσικής χρωστικής

Η συντήρηση των τοιχογραφιών της Μονής Surpatele,Ρουμανίας.

Η εκκλησία είναι μέρος ενός γυναικείου μοναστηριού και εξακολουθεί να διατηρεί την λειτουργική του ικανότητα.Η πρώτη γραπτή μαρτυρία χρονολογείται το 1512,το 1706 η Μονή αναβαθμίζεται με την πρόσθεση όλων των αναγκαίων κτηρίων για την λειτουργεία ενός γυναικείου μοναστηριού.
Το καθολικό της Μονής εικονογραφήθηκε από Ρουμάνους αγιογράφους.Τα θέματα ήταν εμπνευσμένα από θρησκευτικά κείμενα με έντονο το συμβολικό περιεχόμενο και τον ανθρωπιστικό χαρακτήρα.Από τεχνικής άποψης οι τοιχογραφίες έγιναν με την παλιά βυζαντινή μέθοδο και αυτός είναι ένας από τους βασικούς λόγους που διατηρήθηκαν έως τις μέρες μας.
Το μοναστήρι άρχισε να υπόκειται σε διαδοχικές φθορές το 1873,όταν κατά την εκκοσμίκευση των μονών της περιοχής η Μονή έκλεισε.Εκείνη της περίοδο,περίπου 50 χρόνια,όλα τα κτήρια της Μονής καταστράφηκαν εκτός από το καθολικό και τον πύργο.
Από υπάρχοντα έγγραφα είναι γνωστό ότι από το 1907 η εκκλησία ήταν σε άσχημη κατάσταση.Η κατεστραμένη οροφή προκαλούσε μεγάλες διεισδύσεις του νερού της βροχής.Επιπλέον, από το 1940 έως και το 1977 η
Μονή επλήγη από διάφορους σεισμούς όπου μαζί με το ασταθές έδαφος και τον πλόυσιο υδροφόρο ορίζοντα προκάλεσαν εκτεταμένες φθορές στις τοιχογραφίες, αλλά και στην γενική σταθερότητα του κτηρίου.Επίσης, η υγρασία μαζί με την συμπλήρωση των ρωγμών με γκρι τσιμέντο(πλούσιο σε άλατα) ήταν οι βασικοί παράγοντες που οδήγησαν σε κακή κατάσταση τις τοιχογραφίες.
Ο λόγος που διατηρήθηκαν οι τοιχογραφίες έως τις μέρες μας ήταν η καλή τεχνική κατασκευής τους, με αρχική βάση αποτελούμενη από ασβέστη,άχυρο και άμμο και πάχους περίπου 4 χιλιοστών και ζωγραφικό υπόστρωμα 0.3-0.5mm, αποτελόυμενο από ασβέστη,άμμο και άλλα αδρανή υλικά.
Το κτήριο παρουσίαζε αστάθεια,το κέντρο βάρους κάποιων δομικών στοιχείων είχε μετατοπιστεί,οι μεγάλες ρωγμές,στο εσωτερικό κυρίως του ναού,δήλωναν αυτή την κατάσταση.
Πριν ξεκινήσουν οι αναστηλωτές την αποκατάσταση της σταθερότητας του κτηρίου οι συντηρητές άρχισαν να προστατεύουν τις τοιχογραφίες.Οι εργασίες ξεκίνησαν με την προστασία των τοιχογραφιών : ιαπωνικό χαρτί κολλήθηκε πάνω στις τοιχογραφίες με κόλλα cmc,έπειτα με εσωτερικά ενέματα στήριξαν τις αποκολλημένες τοιχογραφίες επαναπροσδιορίζοντας την αρχική συνοχή όλων των στρωμάτων των τοιχογραφιών με το υπόστρωμα και τα δομικά στοιχεία.Ρωγμές,μεγάλες & μικρές συμπληρώθηκαν με κονίαμα για να αποτραπεί η είσοδος στο εσωτερικό της εκκλησίας (και κατά προέκταση η επαφή των τοιχογραφιών) των ενεμάτων που θα χρησιμοποιήσουν οι αναστηλωτές,από εξωτερικά,για την στήριξη-ενίσχυση της δομής του ναού.
Μετά τη ολοκλήρωση των προληπτικών μέτρων και την προστασία των τοιχογραφιών ξεκίνησαν οι διαρθρωτικές παρεμβάσεις των αναστηλωτών,με ενέματα υπό πίεση, που περιείχαν αδρανή και μη υλικά χαμηλού περιεχομένου όμως σε άλατα.Καθόλη την διάρκεια των εργασιών της αναστήλωσης,από την ειδικευμένη τεχνική εταιρεία σε μνημεία,οι συντηρητές επόπτευαν την πορεία των εργασιών έτοιμοι να παρέμβουν και να σταματήσουν την διαδικασία,πάντα με μέλημα την προφύλαξη των τοιχογραφιών.Ευτυχώς δεν υπήρξε κανένα πρόβλημα και η δομή της εκκλησίας αποκαταστάθηκε με επιτυχία, χωρίς να προξενηθούν προβλήματα και επιπλέον φθορές στις τοιχογραφίες.

Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών από τους αναστηλωτές, είχε έρθει η στιγμή της ολοκλήρωσης της συντήρησης και αποκατάστασης των τοιχογραφιών.Αφαιρέθηκαν όλα τα ιαπωνικά χαρτιά και άρχισε ο καθαρισμός των τοιχογραφιών απο τους επικαθήμενους ρύπους και αιθάλη,καθώς και των αλάτων που είχαν δημιουργηθεί λόγο της υγρασίας αλλά και των γκρι τσιμέντων.Ο καθαρισμός αποκάλυψε τους αρχικούς τόνους των χρωμάτων που είχαν χρησιμοποιηθεί κατά την εικονογράφηση του ναού,οι οποίοι ήταν αδύνατο να διακριθούν για πολλά χρόνια εξαιτίας της βρωμιάς που κάλυπτε τα χρωματικά στρώματα.Οι αναλύσεις έδειξαν,όπως ήταν αναμενόμενο,ότι οι χρωστικές ήταν αυτές που έχουμε συνηθίσει στην περιοχή κατά την διάρκεια του 18ου αιώνα.Μπλε αζουρίτη,κόκκινο κινάβαρης,πράσινο μαλαχίτη και γης,κίτρινo ώχρας...
Μετά τον καθαρισμό των τοιχογραφιών είχε έρθει η ώρα της τελικής αισθητικής αποκατάστασης-παρουσίασης του μνημείου.Αποφασίστηκε το είδος των γεμισμάτων με ασβεστοκονίαμα σε περιοχές όπου υπήρχαν μεγάλες απώλειες και σε τέτοιες αναλογίες ασβέστη-άμμου ώστε το χρωματικό αποτέλεσμα των κονιαμάτων να μην υποβαθμίζει αλλά να αναδεικνύει τα θέματα των τοιχογραφιών.
Η αισθητική αποκατάσταση των φθαρμένων χρωμάτων των τοιχογραφιών έγινε σε μικρή έκταση και με υδροχρώματα ώστε να μπορούν να αφαιρεθούν εύκολα.Οι χρωματικοί τόνοι της αισθητικής παρέμβασης παρουσίαζαν ουδέτερου χρώματος τελικό αποτέλεσμα,περασμένοι ως "λαζούρα",ώστε να γίνεται εύκολα αντιληπτή η διαφορά του αρχικού χρώματος από του καινούργιου.

Όπως αναμενόταν,μετά το πέρας των εργασιών συντήρησης των τοιχογραφιών ανακτήθηκε η αρχική χρωματική αρμονία και η εικονογραφική ενότητα αφήνοντας ευανάγνωστη τη δράση του χρόνου και την ίδια στιγμή ανακτήθηκε η δυνατότητα καθημερινής λειτουργείας του ναού από τους πιστούς.

Title: The Conservation of Wall Paintings: Proceedings of a Symposium Organized by the Courtauld Institute of Art and The Getty Conservation Institute
Editor: Sharon Cather
Publisher: The Getty Conservation Institute
Year: 1991
Pages: 181
Format: PDF (6.3 Mb)
Link:

www.getty.edu/conservation/publications/pdf_publications/wall_paintings.pdf

Table of contents:

Scientific and Technical Examination of the Tomb of Queen Nefertari at Thebes, Frank Preusser
Preliminary Research for the Conservation of the Brancacci Chapel, Florence, Ornella Casazza and Sabino Giovannoni
Pretreatment Examination and Documentation: The Wall Paintings of Schloß Seehof, Bamberg, Karl Ludwig Dasser
The Role of the Architectural Fabric in the Preservation of Wall Paintings, Claus Arendt
The Conservation in Situ of the Romanesque Wall Paintings of Lambach, Ivo Hammer
The Frescoes of Michelangelo on the Vault of the Sistine Chapel: Conservation Methodology, Problems, and Results, Fabrizio Mancinelli
The Frescoes of Michelangelo on the Vault of the Sistine Chapel: Original Technique and Conservation, Gianluigi Colalucci
Conservation of Central Asian Wall Painting Fragments from the Stein Collection in the British Museum, S. B. Hanna and J. K. Dinsmore
Destruction and Restoration of Campanian Mural Paintings in the Eighteenth and Nineteenth Centuries, Eric M. Moormann
Monitoring Wall Paintings Affected by Soluble Salts, Andreas Arnold and Konrad Zehnder
In Review: An Assessment of Florentine Methods of Wall Painting Conservation Based on the Use of Mineral Treatments, Mauro Matteini