Άνθιμος Γαζής ,Άτλας ή χάρτης [...] υδρογείου...1800,-Η Συντήρηση

Ο εντοπισμός και η ταυτοποίηση του εξαιρετικά σπάνιου χάρτη του Άνθιμου Γαζή με τίτλο “Άτλας ή χάρτης [...] υδρογείου...” στην Κοβεντάρειο Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης τον Μάιο του 2008 και η διαπίστωση των εκτεταμένων φθορών του σημαντικού αυτού χάρτη, οδήγησε στην ανάγκη άμεσης συντήρησης και αποκατάστασής του, ταυτόχρονα με την απόκτηση από την ΕθνικήΒιβλιοθήκη της Αυστραλίας (NLA) του ομοιότυπου ψηφιακού αντιγράφου υψηλής ανάλυσης από το αντίγραφοπου διαθέτει η NLA στη συλλογή της.





Λεπτομέρεια των φθορών του χάρτη.


Τη συντήρηση και αποκατάσταση του Άτλαντα της Κοζάνης ανέλαβε το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης (ΜΒΠ), υπό την ευγενική αιγίδα της αρχαιολόγου διευθύντριάς του Δρ. Αναστασίας Τούρτα, ως προσφορά στη διάσωση και ανάδειξη του σπάνιου αυτού χάρτη του Άνθιμου Γαζή. Οι εντατικές εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης διήρκεσαν τέσσερις μήνες στο εργαστήριο συντήρησης βιβλίου και χαρτιού του ΜΒΠ, από τον συντηρητή βιβλίου και χαρτιού Δρ. ΓιώργοΜπουδαλή και τους συνεργάτες τουσυντηρητές χαρτιού Ανέτα Τσούκα και ΝίκοΜαλακόζη. Ο Άτλας πρώτα φωτογραφήθηκε ψηφιακά στο ΜΒΠκατά μέρη, σε υψηλή ανάλυση και ανακατασκευάστηκε από την επιστημονική ομάδα του ΑΠΘ σε ενιαίο σύνολο ορθής προβολής, με τη μέθοδο της βέλτιστης ψηφιακής προσαρμογής, εξαλείφοντας έτσι τις γεωμε- τρικές αλλοιώσεις της φωτογράφησης και δημιουργώντας ένα ομοιοτυπικό ψηφιακό αντίγραφο του Άτλαντα, που απεικονίζει με ακρίβεια την κατάστασή του πριν τη συντήρηση. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκε ένα ψηφιακό αρχείο υψηλής ανάλυσης, ομοιότυπο του χάρτη,με τη λεπτομερή και ακριβή καταγραφή των φθορών.




Τα δύο από τα τέσσερα φύλλα του χάρτη,κατά την διάρκεια και πριν της συντήρησης.


Η διαδικασία της συντήρησης:Ο χάρτης πριν την συντήρησή του βρισκόταν σε κατάσταση προχωρημένης φθοράς, κυρίως λόγω της μακροχρόνιας έκθεσής του χωρίς προστασία και των πολλών μικροεπεμβάσεων που έγιναν κατά καιρούς για να στερεωθούν κομμένα ή σχισμένα τμήματα. Το χαρτί είχε σε πολλά σημεία αποκολληθεί από το υφασμάτινο υπόστρωμα, και παρουσίαζε έντονα σημάδια οξείδωσης και αποσάθρωσης, καθώς και έντονη επικάθιση επιφανειακών ρύπων.
Ιδιαίτερα προβληματικά ήταν τα σημεία εκείνα στα οποία τα τέσσερα έντυπα φύλλα ήταν κολλημένα μεταξύ τους.Για τη συντήρηση του χάρτη πραγματοποιήθηκαν οι παρακάτω εργασίες σε χρονική σειρά:

• Φωτογράφηση

• Στεγνός καθαρισμός με πινέλο και γόμα.
  
• Τοπική προσωρινή στερέωση αποκομμένων τμημάτων.

• Προστασία της πρόσθιας πλευράς του χάρτη με επικόλληση λεπτού ιαπωνικού χαρτιού (facing).

• Αφαίρεση του υφάσματος από την πίσω πλευρά του χάρτη με μηχανικό τρόπο.
  

• Αφαίρεση της κόλλας από την πίσω πλευρά του χάρτη με μηχανικό τρόπο.
  

• Αποκόλληση των τεσσάρων φύλλων από την μεταξύ τους συγκόλληση.
  

• Υγρός καθαρισμός και αποξίνωση του χαρτιού.

• Κολλάρισμα και στέγνωμα.

• Στερέωση με ταινίες λεπτού ιαπωνικού χαρτιού από την πίσω πλευρά όλων των σχισιμάτων και τσακίσεων,καθώς και συγκόλληση των αποσπασμένων τμημάτων.
  

• Αφαίρεση του χαρτιού προστασίας από την τυπωμένη πλευρά.
  

• Διορθωτικές επεμβάσεις στη στερέωση και επανασύνδεση των αποκομμένων τμημάτων.
  

• Συμπλήρωση των απωλειών του χαρτιού με ιαπωνικό χειροποίητο χαρτί κατάλληλου πάχους, υφής και χρώματος.
  

• Τελική ενίσχυση του κάθε φύλλου με την επικόλληση λεπτού φύλλου ιαπωνικού χειροποίητου χαρτιού στην πίσω πλευρά.
  

• Ελαφριά πίεση και επιπεδοποίηση των τεσσάρων φύλλων.
  

• Κατασκευή ειδικών αρχειακών πλαισίων ανάρτησης και φύλαξης (passepartout)

Ακολούθησε η ψηφιακή ομοιοτυπική παραγωγή αντιγράφων υψηλής πιστότητας.

Ο Άτλας του Γαζή μετά την συντήρηση και αποκατάστασή του στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού στην Θεσσαλονίκη.


Υποστήριξη:
Δρ. Αναστασία Τούρτα, Διευθύντρια ΜΒΠ Θεσσαλονίκης.
Ιωάννα Στεργιοπούλου, Προϊσταμένη Κοβενταρείου Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης.
Συντήρηση:Δρ. Γιώργος Μπουδαλής / Ανέτα Τσούκα / Νίκος Μαλακόζης, Εργαστήριο
συντήρησης βιβλίου και χαρτιού, ΜΒΠ.
Φωτογράφηση χάρτη στην αρχική κατάσταση, κατά μέρη: Ανέτα Τσούκα.
Ψηφιακή βέλτιστη ανακατασκευή του χάρτη:Αγγελική Τσορλίνη, Υποψ. δρ. ΑΠΘ.
Χρυσούλα Μπούτουρα, Καθηγήτρια ΑΠΘ.
Ψηφιοποίηση και εκτύπωση συντηρημένου χάρτη:
Colour Consulting Group.
Κείμενο / επιμέλεια:
Ευάγγελος Λιβιεράτος, Καθηγητής ΑΠΘ / Επιστημονικός υπεύθυνος.
Γιώργος Μπουδαλής, Συντηρητής βιβλίου και χαρτιού ΜΒΠ.


Πηγή: Δημοτική Χαρτοθήκη Κοζάνης , http://cartography.web.auth.gr/Kozani/

Η χάρη της βιβλιοδεσίας μέσα από ένα όμορφο βιντεάκι

Λεκέδες και στίγματα σε έργα τέχνης από χαρτί

Λεκέδες και Στίγματα σε Έργα Τέχνης από Χαρτί

από πού προέρχονται και κάτω από ποιες συνθήκες εμφανίζονται;

Σε πολλά έργα τέχνης από χαρτί,έγγραφα,βιβλία,γραμματόσημα κ.α.λ εμφανίζονται με το πέρασμα του χρόνου καστανοκόκκινοι- έως και πιο σκούρου χρώματος- λεκέδες ή στίγματα. Συνήθως δε θίγουν την ακεραιότητα του χαρτιού, όμως για τους συλλέκτες προσδίνουν έναν αρνητικό παράγοντα σε χαρτιά, τα οποία μπορεί να έχουν μεγάλη ιστορική και χρηματική αξία.

Η επιστημονική κοινότητα αναφέρεται στο φαινόμενο παρουσίασης αυτών των λεκέδων και στιγμάτων στο χαρτί με τον όρο foxing.

Τα αίτια εμφάνισης των λεκέδων δεν είναι πάντα απολύτως ξεκάθαρα.Πολλές φορές προέρχονται από την οξείδωση του σιδήρου,του χαλκού ή άλλων ουσιών που περιείχε ο πολτός ή τα κουρέλια απ΄όπου φτιάχτηκε το χαρτί,μια άλλη αιτία είναι ο πολυμερισμός της λιγνίνης,μιας ουσίας που εμπεριέχεται στο χαρτί όταν έχει παρασκευαστεί από ξυλοπολτό,από την επίδραση της ενέργειας του φωτός του ηλίου και της ατμοσφαιρικής ρύπανσης.Τις περισσότερες φορές όμως αυτοί οι χρωματιστοί λεκέδες προέρχονται από βιολογικούς παράγοντες και πιο συγκεκριμένα από μύκητες και βακτήρια.

Οι μύκητες είναι κατώτεροι φυτικοί οργανισμοί (χωρίς χλωροφύλλη) με ικανότητα ραγδαίας ανάπτυξης.Ζουν σε μορφή ινιδίων πάνω στα οργανικά υλικά και σχηματίζουν ολόκληρες αποικίες ποικίλων χρωμάτων.Τα χρώματα που παράγουν βάφουν ανεξίτηλα το χαρτί.Τρέφονται από τους πολυσακχαρίτες (κυτταρίνη χαρτιού) και διασπούν τα μακρομόριά τους με εκκρίσεις ειδικών ουσιών (ενζύμων),αυτές οι ουσίες είναι που βάφουν και δημιουργούν λεκέδες στο χαρτί.Οι μύκητες αναπτύσονται όταν οι συνθήκες το επιτρέψουν :απαιτούν σχετική υγρασία από 65-80% και όξινο περιβάλλον,ενώ ευνοούνται από υψηλές θερμοκρασίες 20-30 βαθμοί Κελσίου.

Τα βακτήρια είναι μικρόβια που ζουν σε βάρος οργανικών υλικών και τα αποσυνθέτουν με την βοήθεια ειδικών ενζύμων,όπως οι μύκητες.Από τα οργανικά υλικά χρησιμοποιούν τον άνθρακα.Γενικά η δράση τους μοιάζει με αυτή των μυκήτων,με την διαφορά ότι εμφανίζονται σε μικρότερα ποσοστά σχετικής υγρασίας 50-75% και ευνοούνται από μεγαλύτερες θερμοκρασίες 30-40 βαθμοί Κελσίου,ενώ προτιμούν το αλκαλικό περιβάλλον και όχι το όξινο.Παράγουν και αυτά ανεξίτηλες ουσίες.

Πλέον υπάρχουν διάφορα προιόντα για την αντιμετώπιση των λεκέδων και των στιγμάτων στα πολύτιμα έγγραφα σε χαρτί καθώς και σε διάφορα άλλα έργα τέχνης που έχουν ως φορέα το χαρτί.Πολλές φορές με την λέυκανση του χαρτιού πετυχαίνουμε καλά αποτελέσματα,για την λεύκανση του χαρτιού χρησιμοποιούνται διάφοροι μέθοδοι. Αποτελεσματικότερη θεωρείται η μέθοδος με χρήση αραιού διαλύματος 3% υπεροξειδίου του υδρογόνου,τοπικά και με χρήση βαμβακιού σε μπατονέτα.Άλλες φορές πάλι τυχαίνει κατά την διάρκεια του πλύσιματος και της αποξίνωσης του χαρτιού να χαθούν οι περισσότεροι από τους λεκέδες,αυτοί οι λεκέδες προέρεχονται συνήθως από την μεταφορά ρύπων και σκόνης στις ίνες του χαρτιού με την επίδραση της υγρασίας.Η χρήση του λέιζερ προσφέρει επίσης καλά αποτελέσματα όμως σε μεγαλύτερο μήκος κύματος απ΄όσο χρειάζεται μπορεί να προκαλέσει φυσικοχημικές αντιδράσεις στα μόρια της χημικής αλυσίδας του χαρτιού και να το καταστέψει.