Κυριακή 20 Σεπτεμβρίου 2009

Ξύλινα αντικείμενα,αυξομείωση υγρασίας και βερνίκια




Το ξύλο λόγο της κυτταρικής δομής του και της ινώδης υφής του εμφανίζει ανισοτροπικές ιδιότητες.Δηλαδή πολλές από τις φυσικές του ιδιότητες όπως είναι η μηχανική αντοχή , η πλαστικότητα , η μεταβολή των διαστάσεών του λόγο μεταβολής της υγρασίας του περιβάλλοντος , παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές σε κάθε σημείο του ξύλου.Για παράδειγμα διαφορετική είναι η συμπεριφορά του λόγο της αυξομείωσης της υγρασίας στον ρόζο και διαφορετική στο υπόλοιπο ξύλο. Αυτή η ανισότροπη συμπεριφορά του ξύλου , μαζί με τα κύρια αίτια φθοράς του ,παίζει τον σημαντικότερο ρόλο στην παθογένειά του , όταν εκτείθετε στις μεταβαλλόμενες περιβαλλοντικές συνθήκες.

Τα κύρια αίτια φθοράς του ξύλου είναι η υγρασία , η θερμότητα , η ρύπανση της ατμόσφαιρας , τα έντομα , οι μικροοργανισμοί και τέλος ο ανθρώπινος παράγοντας.Σε όλες τις περιπτώσεις των φθορών η παρουσία και η αυξομείωση της υγρασίας παίζει τον καθοριστικό ρόλο στην φθορά του ξύλου.

Πολλά χρηστικά αντικείμενα (οικιακά σκεύη,εργαλεία για αγροτικές εργασίες,έπιπλα κ.ά) καθώς και έργα τέχνης του παρελθόντος αλλά και της εποχής μας είναι κατασκευασμένα από ξύλο. Συνήθως τέτοια αντικείμενα με μεγάλη ιστορική σημασία βρίσκονται σε μουσεία με κατάλληλες και ελεγχόμενες περιβαλλοντικές συνθήκες και κατά βάση σταθερή σχετική υγρασία.Για την καλή διατήρηση ενός ξύλινου αντικειμένου η σχετική υγρασία πρέπει να διατηρείται σε επίπεδα από 45% - 55% , με μια ημερήσια διακύμανση μέχρι 2 – 3%.Η θερμοκρασία επηρεάζει τα ποσοστά της σχετικής υγρασίας στο ξύλινο υλικό και επιταχύνει πολλές αντιδράσεις φθοράς.Για την καλή διατήρηση ενός έργου θεωρούνται ικανοποιητικά τα επίπεδα μεταξύ 18 και 21οC . Ο τεχνικός φωτισμός πρέπει να γίνεται με λαμπτήρες χαμηλής υπεριώδους ακτινοβολίας,με ένταση φωτισμού όχι μεγαλύτερη από 100 – 150 lux .

Η μελέτη της επιστημονικής κοινότητας για το περιβάλλον μνημείων , μουσείων και αρχαιολογικών χώρων έχει αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια , όμως η διατήρηση των ξύλινων αντικειμένων απασχολούσε τους κατασκευαστές αλλά και τους κατόχους ήδη από πολύ νωρίτερα.Τα διαφανή επικαλυπτικά υλικά ( γνωστά ως βερνίκια ) ήταν η πρώτη προσπάθεια του ανθρώπου για την μακροζωία των ξύλινων κατασκευών.Πρώτη γραπτή αναφορά για χρήση επικαλυπτικών υλικών γίνεται από τον Θεόφιλο τον 11ο αιώνα.Τον 13ο αιώνα γίνονται αναφορές για έγχρωμα βερνίκια που χρησιμοποιούνται σε ξύλινες κατασκευές στο εσωτερικό σπιτιών στην Αγγλία (Salzman 1992) , για επικαλυπτικά υλικά σε έπιπλα ( Huth 1971 ) ,όπως επίσης και για την ανάπτυξη της τεχνικής του Venetian Varnishing.

Τα επικαλυπτικά υλικά εφαρμόζονταν λοιπόν για προστατευτικούς και αισθητικούς όμως λόγους.Ο προστατευτικός ρόλος των επικαλυπτικών υλικών έγκειται στο ότι :

α) διατηρούν την υγρασία στη μάζα του ξύλου σε πιο σταθερά επίπεδα

β) εμποδίζουν την διάχυση στο ξύλο , επιβλαβών ουσιών της ατμόσφαιρας (υγρών και αερίων)

γ) προστατεύουν από μηχανικές καταπονήσεις

δ) προστατεύουν από το ορατό και το υπεριώδες

ε) επιτρέπουν την αφαίρεση επιφανειακών ρύπων χωρίς να επηρεάζεται η ξύλινη επιφάνεια.

Ο αισθητικός τους ρόλος έγκειται στο ότι αναδεικνύουν το χρώμα του ξύλου,τονίζουν την σχεδίασή του,προσδίδουν στιλπνότητα και εξομαλύνουν μικρές ανομοιογένειες στην επιφάνειά του.

Τα πιο συνήθη επικαλυπτικά υλικά που πρωτοεφαρμόστηκαν ήταν οι φυσικές ρητίνες,η μαστίχη,η γομαλάκα,η σανδαράχη και το κολοφώνιο.Θα αναφέρουμε σε επόμενο άρθρο τις ξεχωριστές ιδιότητες που παρουσιάζει κάθε μια από αυτές. Στα μέσα του 20ο αιώνα έκαναν την εμφάνισή τους και οι συνθετικές ρητίνες , είναι υλικά με παρόμοιες ιδιότητες με τις φυσικές ρητίνες , δηλ. υγρά μεγάλου ιξώδες που στερεοποιούνται με την εξάτμιση του διαλύτη τους.Δεν δημιουργήθηκαν με σκοπό να χρησιμοποιηθούν ως βερνίκια αλλά ως στερεωτικά , παρουσιάζουν όμως συμπτωματικά κάποιες οπτικές ιδιότητες , όπως η στιλπνότητα ή ο κορεσμός του χρώματος , που έχουν και οι φυσικές ρητίνες.Τα συνθετικά βερνίκια κατηγοριοποιούνται σε : α) μεγάλου μοριακού βάρους πολυμερή όπως το γνωστό Paraloid B72 και β) μικρού μοριακού βάρους βάρους όπως οι ρητίνες κετόνων , γνωστές και ως κυκλοεξανόνες π.χ το Ketone Rezin N , το MS2A και το Laropal K80 36 , οι ρητίνες υδρογονωμένων υδρογονανθράκων π.χ το Regalrez 1094 και το Arkon P90 και τέλος οι ρητίνες αλδεϋδών όπως το Laropal A81. Ως επικαλυπτικά υλικά έχουν χρησιμοποιηθεί και τα κεριά,τα κεριά χωρίζονται και αυτά σε δύο κατηγορίες , τα φυσικά και τα συνθετικά και επειδή είναι υλικά που απαιτούν αρχικά τήξη και στην συνέχεια πήξη για να σταθεροποιηθούν ονομάζονται και melt-freeze varnishes.Στα φυσικά κεριά περιλαμβάνονται τα α) ορυκτά κεριά τα οποία προέρχονται από κλασματική απόσταξη πετρελαίου,όπως η παραφίνη και τα μικροκρυσταλλικά κεριά , ή από επεξεργασία τύρφης ή και λιγνίτη,όπως ο κηρός λιγνίτου ή αλλιώς οζοκηρίτης , κ.α., β) τα κεριά ζωικής προέλευσης όπως το κερί μέλλισσας,το κερί Κίνας από το έντομο Ceroplastes ceriferus , ο σπερμαροκηρός και το κερί γομαλάκας από το έντομο Laccifer lacca και γ) τα κεριά φυτικής προέλευσης όπως το κερί καρναούμπας από τα φύλλα φοινικόδεντρου που φύεται στην βορειοανατολική Βραζιλία, κ.ά .Στα συνθετικά κεριά, τα οποία δεν εμφανίζονται πριν τις αρχές του 20ο αιώνα,περιλαμβάνονται τα πολυαιθυλενικά κεριά,πολυμερισμένες ολεφίνες κ.ά.

Τα κριτήρια με βάση τα οποία θα επιλεγεί το κατάλληλο επικαλυπτικό αδιαφανές υλικό,είναι η θερμοκρασία μετάπτωσης υάλου (Tg),ο δείκτης διάθλασης (RI),η αντοχή στο υπεριώδες UV,η στιλπνότητα,το μοριακό βάρος,το ιξώδες και ο ρυθμός εξάτμισης του διαλύτη της επικαλυπτικής ουσίας.Ως προς τον τομέα της συντήρησης και ειδικότερα θα μπορούσαμε να αναφέρουμε και την αντιστρεψιμότητα,το κόστος καθώς και το πόσο επιβλαβής είναι η χρήση του για τον ανθρώπινο οργανισμό,όλα αυτά σε κάποιο από τα επόμενα άρθρα μας.

Βιβλιογραφία :

1)Βασίλειος Ν. Λαμπρόπουλος,Ευθαλία Νταλούκα,Θεοδώρα Παπαθανασίου,Μαρία Χατζηδάκη , Συντήρηση Έργων Τέχνης,Έκδοση του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων.

2) Βασιλείου Ν. Λαμπροπούλου , Περιβάλλον Μνημείων,Μουσείων και Μνημειακών Χώρων , Αθήνα 2003.

3) Αναστασία Πούρνου,Επίκουρος Καθηγήτρια στο τμήμα Σ.Α.Ε.Τ – Τ.Ε.Ι. Αθήνας , Συντήρηση Ξύλινων Τεχνουργημάτων (Μέρος 3ο ) 2006