"Η διατήρηση και η ανάδειξη των εκθεμάτων Φυσικής Ιστορίας Το παράδειγμα του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Π. Χέλμη στη Ζάκυνθο"

φώτο 1

φώτο 2

φώτο 3

φώτο 4

φώτο 5

φώτο 6

φώτο 7


φώτο 8

φώτο 9

φώτο 10

φώτο 11

Κείμενο, φωτογραφίες: Στουπάθης Κων/νος

Συντηρητής Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης,

Μουσειολόγος ( ΜΑ Μουσειακών Σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών)

“Δείξε μου το μουσείο σου, να σου πω ποίος είσαι” θα μπορούσε να είναι μία ρήση που στην περίπτωση του Παναγιώτη Χέλμη, ιδρυτή του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Ζακύνθου ταιριάζει απόλυτα. Άραγε έχουμε ποτέ αναρωτηθεί τι προεκτάσεις θα μπορούσε να πάρει η δημιουργία μίας προσωπικής συλλογής; Τι συλλέγουμε, τους λόγους που όλοι μας μαζεύουμε και διατηρούμε ιδιωτικά, και κυρίως τι είναι αυτό που επιφυλάσσει το μέλλον για τις συλλογές μας;

Το μουσείο Φυσικής Ιστορίας Παναγιώτη Χέλμη βρίσκεται 20 λεπτά οδικώς από το κέντρο της Ζακύνθου, στο χωριό του Φαγιά, κοντά στο Ιερό Ναό της Αγίας Μαρίνας. (φωτ.1)Στα 8 του χρόνια, τη δεκαετία του 1970 ο μικρός τότε Παναγιώτης αμέριμνος ξεκίνησε να συλλέγει κοχύλια από τις μεγάλες παραλίες του Λαγανά. Ολόκληρα απογεύματα φεύγει από το σπίτι, και ακόμη όταν είναι στο κυνήγι με τον πατέρα του αρέσκεται να παρατηρεί τα πουλιά, τον τρόπο που ζουν και τις φωλιές τους ως φυσιολάτρης. Παρ΄όλα αυτά οι δύο γονείς του δεν τον ενθαρρύνουν να ξεκινήσει συστηματικά τη συλλογή -και οπωσδήποτε από τη συλλογή στην τεκμηρίωση είχε να αντιμετωπίσει προβλήματα ταυτοποίησης αφού δεν υπήρχε εξειδικευμένη βιβλιογραφία και εύκολη πρόσβαση σε αυτή. Εγχειρίδια, αναγνώσματα και βιβλία τον βοηθούν να κάνει μία απλή προσέγγιση των ειδών, να ξέρει βασικά τι υλικό έχει συλλέξει.

Σιγά-σιγά η συλλογή μεγάλωσε, ξεπέρασε ένα σεβαστό αριθμό, και τότε του μπήκε η ιδέα να μοιραστεί τον ενθουσιασμό και τις εντυπώσεις του με τους φίλους και συμμαθητές του. ΄Έτσι, από ένα εφηβικό όνειρο, ξεκίνησε να τον απασχολεί η στέγαση των συλλογών, η ιδέα να φτιάξει ένα μουσείο που θα μπορούσε κάποιος να δει, να μελετήσει το υλικό, να περάσει ευχάριστα την ώρα του...

Προβλήματα διαχείρισης και διατήρησης ειδών (specimens) Χλωρίδας και πανίδας έχουν απασχολήσει ιδιαίτερα τους επιμελητές εκθέσεων όσο και το μουσειακό προσωπικό των μουσείων φυσικής Ιστορίας ευρύτερα. Κατα αυτή την έννοια η συντήρηση των δειγμάτων αυτών πρέπει να συμβαδίζει με τα πρότυπα προληπτικής συντήρηησης αλλά και το μουσειολογικό σκεπτικό, τι διατυπώνουνοι επιμελητές μέσα από τις εκ-θέσεις και πως μπορούν οι συντηρητές να αναδείξουν σωστά (με την έννοια της διατήρησης ως απολίθωμα, βαλσάμωμα, αποξήρανση, διατήρηση Erbarium,κ.α.). Στη συγκεκριμένη περίπτωση,τα βασικά αίτια ίδρυσης του μουσείου ήταν κυρίως οι ανάγκες διαχείρισης ταξινόμησης καταλογράφησης αλλά και στέγασης των προσωπικών του συλλογών (συλλογές χλωρίδας και πανίδας)(φωτ.2-3),η ίδια του η επιθυμία να προσφέρει και να συνεισφέρει στο χωριό του, αλλά πάνω από όλα να μοιραστεί ουσιαστικά το αντικείμενο των συλλογών του.

Απώτερος σκοπός του ήταν το μουσείο να αποτελέσει ένα εργαλείο πολιτισμού για την ίδια την αναβάθμιση της κοινότητας, η οποία στο μέγιστο βαθμό αποτελείται από αγρότες (και όχι μόνο).

Κατα αυτή την άποψη, η διατήρηση μιας συλλογής φυσικής ιστορίας και κατα τη μουσειολογική άποψη, αποτελεί έναν καθρέπτη που αντανακλά στοιχεία της Ζακυνθινής φύσης οδηγώντας την κοινότητα σε περιβαλλοντική αυτογνωσία. Στο μουσείο Χέλμη, απευθύνεται σε ανθρώπους που είτε δεν είχαν προηγούμενες γνώσεις βοτανικής, βιολογίας, ζωολογίας όμως με μεγάλο ενδιαφέρον να βιώσουν, να ανακαλύψουν και να ζήσουν τη μουσειακή εμπειρία πέρα από τη λογική της διδαχθείσας ύλης του σχολείου ακολουθώντας διαφορετικές πρακτικές. Και πάνω από όλα να διευρυνθεί η ευαισθητοποίηση σε ζητήματα προστασίας ειδών:

«Με ενδιαφέρει να μην εκλείψουν κάποια είδη του νησιού όπως η «Κατσουλιέρα» (ο Κορυδαλλός-Galerida cristat) ,το γαρδέλι (η καρδερίνα-Carduelis carduelis)κα.»

Η ανάγκη της λειτουργίας ενός μουσειακού χώρου που θα ευαισθητοποιεί για τις αξίες του φυσικού περιβάλλοντος, η αναγκαιότητα να βελτιωθεί το επίπεδο ενασχόλησης που είναι ανοίκειο ειδικά για άτομα με έντονο αστικό υπόβαθρο ή επισκέπτες διαφορετικής καταγωγής, όπως και για ΑΜΕΑ αποτελούσαν εξ αρχής προκλήσεις μουσειακής υλοποίησης.

Συνεπώς η ίδρυση του μουσείου δεν έγινε μέσα στην πόλη της Ζακύνθου, αλλά στο Φαγιά, στη δική του ιδιοκτησία, ένα μουσείο προσιτό και για τους ντόπιους (χωριάτες και αστούς) αλλά και για τους ξένους.

Η έκθεση διαρθρώνεται σε 4 αίθουσες εκ των οποίων κάθε μία χωρίζεται σε μικρότερες και εκθέτει αρκετά είδη- μερικά των οποίων έχουν εκλείψει:

l

Μία αίθουσα στο πρώτο επίπεδο που είναι αφιερωμένη στην α)Ντόπια χλωρίδα και πανίδα (πουλιά, μικροοργανισμοί και φυτά που χαρακτηρίζουν την Ζακυνθινή ύπαιθρο(φωτ.5) και τα οποία σύλλεξε ο ίδιος), β)Ζώα των 5 Ηπείρων (φωτ.4)διαφόρων γ. μηκών και πλατών που προήλθαν από ιδιωτικές συλλογές

l

Μία αίθουσα υπόγεια, που εκτίθενται γ)κοχύλια, οστρακοειδή,μαλάκια, αστερίες και ζώα που ζουν στο Ζακυνθινό Βυθό (φωτ.6) και άλλα μέρη του κόσμουΧαρακτηρίζεται για το μεγάλο εύρος των εκθεμάτων, την ποικιλία διαθέσιμου υλικού αλλά και τη μοναδικότητα. Θεωρούμε ότι η συλλογή π.χ. των οστράκων πορφύρας είναι εξαιρετική, όπως και η ιδιαίτερη αναφορά σε είδη προς εξαφάνιση όπως οι φώκιες και η θαλάσσιες χελώνες. δ)Μία πολύπλευρη συλλογή απολιθωμάτων και ορυκτών, πετρωμάτων της Ζακύνθου, αλλά και διαφόρων Ηπείρων που προήλθαν από αγορά από ιδιωτικές συλλογές.

l

Μία αίθουσα Πολιτιστικών εκδηλώσεων – αμφιθέατρο, που στην πίσω όψη της φιλοξενεί μία αξιόλογη συλλογή εντόμων και μία βιβλιοθήκη διαθέσιμη προς τέρψη του κάθε μελετητή. Εκθέσεις, εκδηλώσεις, ομιλίες και προβολές σε σχολεία, συλλόγους ή ανεξάρτητους επισκέπτες λαμβάνουν χώρα όλο το έτος.

l

Μία αίθουσα περιοδικών εκθέσεων που βρίσκεται στον πρώτο όροφο. Η θεματολογία και τα εκθέματα αλλάζουν περιοδικά σύμφωνα με τις δυνατότητες ανταλλαγής εκθεμάτων, μελετών και πορισμάτων έρευνας και απορρέουν από τις συνεργασίες του μουσείου με ιδιωτικούς αλλά και κρατικούς φορείς.(φωτ.10)

l

Ένα βοτανικό-θεματικό κήπο στην πίσω όψη του μουσείου όπου φύονται αρωματικά και φαρμακευτικά είδη της Ζακύνθου. λαμβάνουν χώρα αρκετά εκπαιδευτικά προγράμματα και δράσεις οικολογικού περιεχομένου.

l

Ένα αναψυκτήριο στον Α΄όροφο που μπορεί κανείς να θαυμάσει το Ζακυνθινό τοπίο .

Από τη στιγμή ίδρυσης του μέχρι σήμερα, το μουσείο έχει εστιάσει στην ανάπτυξη μίας συγκεκριμένης επικοινωνιακής πολιτικής με περιθώρια βελτίωσης: Βασικά αυτό που ενδιαφέρει τον ίδιο τον ιδρυτή είναι να διευκολυνθεί η πρόσβαση των επισκεπτών παρέχοντας κάθε μέγιστη δυνατότητα μελέτης, εκπαίδευσης, διαπαιδαγώγησης αλλά και ψυχαγωγίας. Η Ζάκυνθος χαρακτηρίζεται από μία ιδιαίτερα μεγάλη ποικιλία οικοσυστημάτων από τα ορεινά ως τους υγρότοπους, τις ακτές (φωτ.7) , τους οικότοπους προτεραιότητας και προστατευόμενες περιοχές (π.χ. Εθνικο Θαλλάσσιο Πάρκο) αλλά και ελαιώνες, , υπεραιωνόβια είδη, δάση κ.α.

Με αυτή τη λογική δεν πρόκειται για ένα μουσείο εκθετήριο, αλλά για ένα επικοινωνιακό μουσείο (φωτ.8).που είναι ανοικτό σε προτάσεις, συνεργασίες και συμβάντα που προωθούν τη μελέτη του υλικού των συλλογών αλλά και αφορούν ευρύτερα την γεωγραφική περιοχή της Νήσου, το κλίμα, τις ποικιλίες και ταξινομικές μονάδες, την οικολογία, τη βιωσιμότητα, κ.α. Θα τονίζαμε ιδιαίτερα ότι ήταν μία από τις μεγαλύτερες προσδοκίες του ιδρυτή και η μουσειογραφική υποστήριξη να ενθαρρύνει νέες πρακτικές ερμηνείας των εκθεμάτων, να κινεί και να προκαλεί την αναβίωση συναισθημάτων των επισκεπτών, να ανταλλάσσονται ιδέες και απόψεις, να πραγματοποιείται μοίρασμα των προσωπικών εμπειριών τους που αφορούν συλλογή ειδών. Επίσης, η αναφορά σε συγκεκριμένα είδη εκθεμάτων να ξεφεύγει από τη στείρα λογική και να αποτελεί μουσειακή εμπειρία –ψυχαγωγική – και συνάμα εκπαιδευτική (φωτ.9). Οι συλλογές εκτίθενται ανά ομάδες, που αφορούν είδη και γένη της ίδιας οικογενείας ή είδη που ζουν και αναπτύσσονται κατά μία γεωγραφική κατατομή. Η έκθεση μεταδίδει μηνύματα και προβληματισμούς για την κατανόηση του φυσικού και ανθρωπογενούς (ιστορικού,πολιτισμικού )περιβάλλοντος της Ζακύνθου.

Στο πλαίσιο της επικοινωνιακής πολιτικής ενός μουσείου φυσικής ιστορίας δεν θα μπορούσαν να λείπουν κατευθύνσεις που αφορούν στην παροχή υπηρεσιών στο ευρύ κοινό. Όπως ειπώθηκε, στην πρώιμη μορφή τους οι συλλογές φιλοξενούταν σε ένα σχολείο όπου για να θεαθούν ήταν απαραίτητη η προσέλευση των επισκεπτών. Από τη στιγμή όμως που το μουσείο απέκτησε δικό του κέλυφος αποφασίστηκε όχι μόνο να επεκτείνει τα πτέρυγες του και να προβάλλει και άλλα εκθέματα- αλλά και να εξασφαλίσει γνώση με κλασσικά αλλά και προηγμένα μέσα τεχνολογίας διαθέτοντας τα εκθέματα του ψηφιοποιημένα στις μουσειακές αίθουσες, με δυνατότητα εικονικής περιήγησης μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή και συγκεκριμένα μέσω της υπηρεσία VR Visit.

To μουσείο έχει παρουσιάσει αξιόλογο έργο που αφορά φιλοξενία φορέων, εκπαδευτικά προγράμματα,ομιλίες και ημερίδες με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις Ευρωπαϊκές Ημέρες πολιτιστικής κληρονομιάς «Κατοικίες ζώων –πηγή Έμπνευσης»

Η ψηφιακή σάρωση των μουσειακών χώρων και των εκθεμάτων πραγματοποιήθηκε με χρήση πανοραμικής κάμερας χάρις στην οποία σήμερα φοιτητές, ερευνητές και ΑΜΕΑ έχουν τη δυνατότητα να επισκεφθούν εικονικά το μουσείο,αναζητώντας κάποιο συγκεκριμένο είδος εκθέματος για έρευνα, ενημέρωση ,εργασία, να εξετάσουν αν αυτό εντάσσεται στις συλλογές του μουσείου Χέλμη, όπως και να τους παραχθεί η δυνατότητα να μελετήσουν το σχετικό πληροφοριακό υλικό: τον υπομνηματισμό, το γεωγραφικό-ζωολογικό –βοτανικό υπόβαθρο από το οποίο προέρχεται και το συνοδεύει : Όλα αυτά ακόμη και αν ο «επισκέπτης» είναι σε κάποια άλλη χώρα, Πανεπιστήμιο, σχολείο, ή ακόμη και από το σπίτι τους

Το μουσείο Χέλμη έχει συνεργαστεί με τους ακόλουθους φορείς :

Το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου

Το περιβαλλοντικό κέντρο Ζακύνθου

Το ΑΤΕΙ Οικολογίας και Περιβάλλοντος Ζακύνθου

Την Ελληνική Εταιρία Προστασίας Φύσης

Τo Πανεπιστήμιo GAZERTA ITALIA

Ινστιτούτο Φυσικής Ιστορίας (I.R.ED.A.,NAPOLI ITALIA)

Το Διεθνές συμβούλιο Μουσείων ICOM

ICOM NATHIST (NATURA HISTORY), διεθνής επιτροπή για τα mουσεία και συλλογές φυσικής ιστορίας .

Τέλος πρέπει να αναφέρουμε ότι στον κ. Χέλμη για τη συνεισφορά του, έγινε απονομή τριετούς τίτλου τιμής στις Τουριστικές Επιστήμες, Φυσικής και Περιβαλλοντικής κατεύθυνσης στο Πανεπιστήμιο GΑΖERTA στην Ιταλία (2007-08).

Συμπρασματικά, η Επιτυχία μίας μουσειακής έκθεσης μουσείων Φυσικής ιστορίας λογίζεται όταν α)οι επισκέπτες ανταλλάξουν απόψεις, γνωρίσουν τα μηνύματα που εκπέμπει το περιβάλλον, και η Ζακυνθινή κοινότητα ανακαλύψει την ίδια την ταυτότητα της (σαν ένα κάτοπτρο) όταν την μοιραστεί με τους ντόπιους και επισκέπτες.

β)Πρόκειται ουσιαστικά για αφομοίωση και ανταλλαγή απόψεων και ζητημάτων που αφορούν το φυσικό περιβάλλον, την αλλαγή του τοπίου στο χρόνο, το ζήτημα της έκλειψης φυτών και ζώων μέσα ακόμη και από περιοδικές εκθέσεις (φωτ.11) και προβληματισμούς που αφορούν στις συνθήκες διαβίωσης κάθε ζωντανού οργανισμού.

Όταν κοιτάξουμε πόσο η εξέλιξη του ανθρώπου έχει προσβάλλει κατά πόσο ο πολιτισμός στην ανάπτυξη του έχει επιφέρει μεταβολές στο περιβαλλοντικό σύμπαν αλλά και δράσεις και ενέργειες που έχουν αποβεί καταλυτικές για το περιβάλλον και τα οικοσύστηματα.

γ)Όταν τα άτομα που ζουν τη μουσειακή εμπειρία μετά την επίσκεψη, διαμορφώνουν υπεύθυνη άποψη, συνείδηση για την περιβαλλοντική ισορροπία και την ποιότητα ζωής

δ)Αν κατανοήσουμε το γεγονός ότι πριν από τη συστηματική καταγραφή και ταξινόμηση των συλλογών στα μουσεία, τα πανεπιστήμια ήταν αυτά που αξιοποιούσαν για παιδαγωγική και εκπαιδευτική χρήση τις συλλογές τους οδηγούμαστε στην κατανόηση της εξέλιξης της γνώσης: σκεφτείτε σε ποιο σημείο θα ήταν επιστήμες όπως η Βοτανική, η Αρχαιολογία, η Παλαιοντολογία, η Βιολογία αν δεν υπήρχαν μουσεία και Πανεπιστήμια να διευκολύνουν και ενθαρρύνουν την ενασχόληση,τριβή, και διεξαγωγή διερευνητικών εργασιών και προγραμμάτων .